Przygotowując ostatni tekst, poświęcony żetonom kaucyjnym z Monachium, przypomniałem sobie, że tego typu żetony funkcjonowały także w Łodzi. Są to rzadkie emisje, wprowadzone do użytku jedynie przez kilka łódzkich podmiotów, dlatego też spore poruszenie sprawiło pojawienie się w 2015 r. na 61e-aukcji Warszawskiego Centrum Numizmatycznego żetonu, który nie dość, że nigdy wcześniej nie był nigdzie odnotowany, to na dodatek mógł pełnić funkcję żetonu kaucyjnego w mleczarni, działającej w czasach Litzmannstadt pod adresem Danziger Straße 126 (przedwojennie i obecnie ul. Gdańska 126).
Zanim jednak o samym żetonie, chwila na drobną część historyczną. Zakłady mleczarskie przy ul. Gdańskiej 126 w Łodzi zaczęły swoją działalność w dniu 9 grudnia 1935 r. Jak donosiła ówczesna łódzka prasa w tym dniu właśnie uruchomiono pod tym adresem pierwszą w Łodzi zlewnię mleka. Reklamy zachęcające łodzian do zamawiania mleka w nowo otwartej Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej można już było przeczytać dzień wcześniej.
Wybuch II wojny światowej i zajęcie Łodzi przez wojska, a następnie wcielenie miasta do III Rzeszy, nie spowodowały likwidacji zakładu mleczarskiego przy ul. Gdańskiej 126. Działalność uległa niejako germanizacji i w okresie istnienia Litzmannstadt funkcjonowała pod nazwą Milchhof e.G.m.b.H. (niem. eingetragene Gesellschaft mit beschränkter Haftung, pol. zarejestrowana spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) przy Danziger Straße 126. Właśnie z tego okresu pochodzi przedstawiony na początku wpisu żeton.
Dostarczanie mleka mieszkańcom miasta i regionu należało do jednych z najbardziej podstawowych elementów życia codziennego tamtego okresu, nie dziwi zatem, że po zakończeniu II wojny światowej łódzka mleczarnia – mimo zmiany władzy – działała w dalszym ciągu. Nie jest wiadome kiedy dokładnie wznowiła swoją działalność po opuszczeniu miasta przez Niemców, jednak prawdopodobnie mogło to mieć miejsce już w pierwszej połowie 1945 r. Mleczarnia w Łodzi w dalszym ciągu pozostawała podmiotem państwowym, zmianie jednakże uległa jej nazwa, w 1947 r. bowiem funkcjonuje ona jako „Okręgowa Mleczarnia Spółdzielcza” przy ul. Gdańskiej 126 w Łodzi.
Jako śmieszno-straszną ciekawostkę należy odnotować, że jeszcze po upływie 5 lat od zakończenia II wojny światowej nadal można było trafić na namacalne świadectwa działalności „Milchhof GmbH” z Litzmannstadt. Otóż, jakimś sposobem w 1950 r. trafiły do zgierskiej mleczarni tekturowe zatyczki na butelki od mleka, pochodzące z czasów okupacji, o czym informowała ówczesna prasa:
Dziennik Łódzki nr 145 z 27 maja 1950 r., str. 4
W dalszych latach PRL-u łódzka mleczarnia co najmniej jeszcze raz zmieniła swoją nazwę, już w prasie z lat 60-tych można odnaleźć, że przy ul. Gdańskiej 126 w Łodzi funkcjonowały „Zakłady Mleczarskie”. Nie jest znana dokładna data zamknięcia łódzkiej mleczarni, działającej pod w/w adresem, jednak najprawdopodobniej nastąpiło to na początku lat 80-tych XX w. Znaleźć można bowiem informację prasową, że w kwietniu 1981 r. przystąpiono do prac adaptacyjnych pomieszczeń przy ul. Gdańskiej 126, które były zajmowane przez w/w podmiot, na rzecz przenoszonej tam Wytwórni Wód Gazowanych.
Wracając do żetonu, zgodnie z załączoną do niego notatką, pochodzącą od nieznanego kolekcjonera miał to być „Unikatowy nieznany dotąd żeton Łódzki z czasów okupacji, wydała go łódzka mleczarnia przy ul. Gdańskiej 126. Żeton kaucyjny prawdopodobnie za zastawianie bańki” (pis. oryginalna). Czy jednak na pewno można przypisać temu numizmatowi funkcję żetonu kaucyjnego?
Przede wszystkim na żetonie brak jakiegokolwiek oznaczenia, wskazującego, że jest to żeton kaucyjny. Na tego typu obiektach, pochodzących z terenów niemieckich, najczęściej umieszczano zwrot „Pfand” (pol. kaucja, zastaw), jednoznacznie określając ich funkcję. Często określano także wartość samej kaucji np. 10 Pfg, czy 1 Rm. Tutaj brak jest zarówno jednego, jak i drugiego. Żeton mleczarni z Litzmannstadt po stronie awersu zawiera jedynie napis określający emitenta oraz jego adres w postaci napisu otokowego „”MILCHOF” LITZMANNSTADT, DANZIGER STR 126″, rewers z kolei jest zupełnie gładki. I jeszcze ten zagadkowy otwór w centrum…
Przyjmując jednak, że nie był to żeton kaucyjny, to jaką mógł on pełnić funkcję? Marka narzędziowa – raczej nie, brak bowiem nabitego numeru, do którego byłby przypisany pracownik mleczarni. Żeton do automatu – nie słyszałem, aby w tamtym czasie istniały już automaty do wydawania butelek z mlekiem. Żeton reklamowy – też chyba nie, bo nie wiadomo co miały reklamować. Jedyną prawdopodobną jeszcze opcją jaka przychodzi mi do głowy to taka, że może był on jakoś dołączany do skrzynek z butelkami z mlekiem, przy wykorzystaniu centralnego otworu. Jednak, mając na uwadze ilość wywożonego mleka takich blaszek powinno być multum. Skoro bowiem jeszcze w latach 50-tych użyto tekturowych zawleczek do butelek z Litzmannstadt, to i tego typu „identyfikatorów”, gdyby ich używano np. przy każdej skrzynce, musiano by mieć całą górę. Na razie jednak znany jest tylko ten jeden egzemplarz z aukcji WCN-u.
Oczywiście, istnieje możliwość, zgodnie z sugestią jednego z poprzednich właścicieli, że był to żeton kaucyjny za zastawianie bańki na mleko, a o jego funkcji wiedzieli wszyscy zainteresowani, nie było zatem potrzeby nabijania na blaszce żadnych dodatkowych elementów. Uznać jednak należy, przy tylu wątpliwościach, że póki co jednak funkcja omawianego żetonu pozostaje niejasna i nie do końca pewna.
Źródła:
– Amtliches Fernsprechbuch für den Bezirk der Reichspostdirection Posen, 1942 r., str. 116
– Amtliches Fernsprechbuch für den Bezirk der Reichspostdirection Posen. Teil 2 Regierungsbezirk Litzmannstadt, 1944 r., str. 25
– Dziennik Łódzki nr 145 z 27 maja 1950 r., str. 4; nr 69 z 7 kwietnia 1981 r., str. 4
– Echo nr 339 z 6 grudnia 1935 r., str. 2
– Głos Poranny nr 337 z 8 grudnia 1935 r., str. 6
– Ilustrowana Republika nr 336 z 6 grudnia 1935 r., str. 9
– Łódź Urzędowa, Społeczna, Przemysłowo-Handlowa: książka adresowa, 1947 r., str. 118
– WCN e-aukcja 61 poz. 727
Zastępczy 