Współcześnie przyzwyczajeni jesteśmy, że wszystkie media – wodę, gaz, prąd, mamy podciągnięte do domu lub mieszkania, co umożliwia korzystanie z nich w zasadzie bez limitów, a rozliczamy się z nich dopiero na koniec danego okresu rozliczeniowego. Nie zawsze jednak tak było, jeszcze kilkadziesiąt lat temu normą były np. montowane przy mieszkaniach specjalne liczniki na gaz, które umożliwiały skorzystanie z niego dopiero po wrzuceniu do niego monety lub odpowiedniego żetonu.
Tego typu specjalne automaty gazowe, a co za tym idzie także żetony gazowe, pojawiły się pod koniec XIX w. wraz ze zwiększeniem produkcji gazu węglowego. Wprowadzenie rozliczeń przy pomocy automatów znacząco usprawniało pracę gazowni. Z jednej strony nie było problemu z nieopłaconymi rachunkami za gaz, z drugiej nie potrzeba było zatrudniać dodatkowych pracowników, którzy by wyliczali kwoty do uregulowania przez użytkowników w oparciu o odczyty zużycia z gazomierzy. Nie dziwi zatem, że automaty gazowe szybko zyskały na popularności i pojawiły się w kilkudziesięciu miejscowościach. Co ciekawe tego typu forma rozliczania się za gaz miała zastosowanie na terenach polskich wchodzących w skład Cesarstwa Niemieckiego, nie są mi znane żetony gazowe pochodzące z pozostałych zaborów.
Jednym z najciekawszych żetonów gazowych pochodzą z Grudziądza. Gazownia Miejska w tym mieście została założona i uruchomiona w dniu 19 sierpnia 1865 r. Początkowo posiadała trzy piece pozwalające na produkcję 2.000 m3 gazu dziennie. Wraz jednak z rozwojem miasta i ciągłym napływem nowej ludności gazownia była kilkukrotnie rozbudowywana. W 1915 r. gazownia posiadała już łącznie 10 pieców, pozwalających na produkcję 25.000 m3 gazu dziennie. Niestety działania wojenne, a następnie perturbacje związane z przejęciem Grudziądza przez władze polskie sprawiły, że Gazownia Miejska znalazła się w opłakanym stanie, wstrzymując niemalże produkcję. Powolne odbudowywanie i modernizowanie zakładów sprawiło, że w 1926 r. uruchomiono dwa nowe piece o możliwości produkcji 16.500 m3 gazu dziennie. Rozwój grudziądzkiej gazowni trwał do wybuchu II wojny światowej, a następnie został utrzymany także po zakończeniu konfliktu. Miasto wówczas szybko się rozwijało i było coraz większe zapotrzebowanie na gaz. Potrzeby były tak duże, że w latach 60-tych XX w. nie pozwolono dołączać do sieci gzowej nowym odbiorcom. Grudziądz przyłączono wówczas do magistrali z Bydgoszczy, a później także Włocławka, by uzupełnić braki gazu. W 1974 r. gazownia w Grudziądzu zaprzestała własnej produkcji gazu i stała się jedynie miejscowym centrum dystrybucji gazu. Funkcję tę pełni do dzisiaj.
Automaty gazowe pojawiły się w Grudziądzu jeszcze przed I wojną światową. Mieszkańcy chętni na skorzystanie z lokalnego gazu mieli możliwość nabycia specjalnych żetonów, pozwalających na opłacenie ½ m2 gazu. Wykonane były w cynku i na awersie prezentowały dawny herb miasta w postaci głowy byka oraz napis „STÄDTISCHES GASWERK GRAUDENZ”, rewers z kolei zawierał wartość żetonu w postaci zapisu „1/2 cbm / GAS”. Katalog Petera Menzla odnotowuje cztery typy tych żetonów (poz. 11859):
– z napisem „GAS” na rewersie, bez otworu,
– z napisem „GAS” na rewersie, z otworem,
– z napisem „gas” na rewersie, bez otworu,
– z napisem „gas” na rewersie, z otworem.
Dodatkowo w katalogu Gerda Opalki znalazłem informacje, że odnotowano przebite żetony z niepełnym napisem na awersie w formie „STÄDTISCHES GASWERK RAUDENZ” oraz napisem „gas” na rewersie.
Żetony gazowe z niemieckimi napisami, używane na terenach, które znalazły się w obrębie II Rzeczypospolitej nie zostały wycofane z użytku po 1918 r. Podobnie było w Grudziądzu, gdzie stare żetony były wykorzystywane aż do 1936 r. Zmiana i wybicie nowych żetonów wiązała się faktem, że w 1935 r. Gazownia w Grudziądzu zleciła Pomorskiej Fabryce Gazomierzy przebudowę grudziądzkich automatów gazowych tak, by po wrzuceniu żetonu zamiast dotychczasowego 1/2 m3 gazu przepuszczały 1 m3 gazu. Dodatkowo, Gazownia w Grudziądzu zamówiła w 1936 r. Mennicy Warszawskiej wybicie nowych żetonów gazowych, wykonanych w brązie i zawierających napisy „WŁASNOŚĆ GAZOWNI” w otoku oraz w centrum „w GRUDZIĄDZU” po stronie awersu oraz wizerunek nowego herbu miasta – murów miejskich, na których stoi biskup po stronie rewersu. Znane są dwie wersje tego żetonu – z otworem kasującym oraz bez niego.
Grudziądzkie żetony z 1936 r. stanowią ewenement w skali naszego kraju. Są to bowiem jedyne żetony gazowe, które zawierają polskie napisy. Nie jest wiadome kiedy zaprzestano korzystać z tych żetonów jako formy rozliczania za gaz, jednak wydaje się możliwe, że używano ich jeszcze w czasach PRL-u.
Źródła:
A. Schmidt, Żeton gazowni miejskiej w Grudziądzu z 1936 r., Biuletyn Numizmatyczny 1982, nr 3-4, str. 71-72
https://wmgaz.pl/artykuly/monety-i-zetony-w-gazownictwie
https://nowosci.com.pl/zdarzylo-sie-15-pazdziernika-1945-roku/ar/11100582
http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/3741/PDF/09giw27_nr10.pdf
https://pomorska.pl/150lecie-gazowni-w-grudziadzu-w-xix-wieku-gaz-rozswietlil-droge-dalszego-rozwoju-miasta-wideo/ar/c3-9068166
https://grudziadz.pl/artykul/128/8441/150-urodziny-grudziadzkiego-gazownictwa
https://pomorska.pl/w-grudziadzu-przed-wojna-to-sie-zylo/ar/7431941
Zastępczy 