W trakcie niedawnej zimowej 19. Aukcji (2-8.02.2023 r.), zorganizowanej przez Gabinet Numizmatyczny Damiana Marciniaka wśród skromnej oferty monet zastępczych pojawiła się moneta dominialna z dominium w Zakrzewie (poz. 2541). Mimo, że nie zbieram pieniądza dominialnego tego typu numizmaty zawsze przyciągają moją uwagę, w szczególności jeśli zawierają przedstawienie herbu właściciela danego majątku – a tak jest właśnie w tym przypadku. Jednak nie tylko z tego powodu jest to moneta bardzo ciekawa.
Zakrzewo
Zacznę jednak od określenia gdzie właściwie znajdowało się dominium Zakrzewo. W opisie oferty można przeczytać, że moneta pochodzi „z wielkopolskiego majątku”. Prawdopodobnie osoba przygotowująca opis przyjęła, że chodzi o Zakrzewo położone w woj. wielkopolskim, pow. złotowskim, gm. Zakrzewo, ta miejscowość bowiem jako pierwsza pojawia się w wynikach Google. Od razu można napisać, że jest to jednak błędne umiejscowienie dominium Zakrzewo.
O wiele bezpieczniejszą opcję przyjął Bogumił Sikorski w jednym ze swoich katalogów. Autor bowiem, nie potrafiąc przypisać monet z Zakrzewa do właściwej miejscowości, przytoczył za „Słownikiem geograficznym Królestwa Polskiego” skrócone opisy aż ośmiu wsi i folwarków o tej nazwie. Przyznać jednak należy, że wśród nich znalazła się ta prawidłowa.
Nie przedłużając, dominium Zakrzewo to niewątpliwie majątek, który w XIX w. znajdował się na terenie guberni płockiej w powiecie lipnowskim, a obecnie jest to niewielka wieś w woj. kujawsko-pomorskim, pow. lipnowskim, gm. Wielgie. Potwierdzają to m.in. dokumenty rodzinne Paprockich z parafii rzymskokatolickiej w Mokowie, a także spisy Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych w Warszawie, do którego należał Szymon Paprocki.
Nie udało odnaleźć się żadnej informacji kiedy Zakrzewo znalazło się w rękach rodziny Paprockich, na pewno jednak było zarządzane przez Szymona Paprockiego już w 1878 r.
W 1885 r. majątek Zakrzewo obejmował 300 mórg terenu (czyli ok. 170 hektarów), na które składały się grunty orne i ogrody (242 morgi = ok. 135,5 ha), łąki (29 mórg = ok. 16 ha), lasy (15 mórg = ok. 8,5 ha) oraz nieużytki (14 mórg = ok. 8 ha). Do tego na jego obszarze znajdował się jeden budynek murowany oraz 11 drewnianych. Ziemię uprawiano w systemie płodozmianu 5 i 7-polowego.
Szymon Paprocki herbu Jastrzębiec
Familia Paprockich herbu Jastrzębiec wywodziła się z ziemi dobrzyńskiej. Wśród jej przedstawicieli można odnaleźć m.in. podczaszych, burgrabiów, cześników dobrzyńskich, wojskowych, ale także urzędników państwowych. Pradziad Szymona Paprockiego – Bonawentura Paprocki był ostatnim cześnikiem dobrzyńskim (w latach 1790-1792/93).
Szymon Paprocki urodził się w dniu 11 lipca 1846 r. w Chalinie, był synem Adama oraz Ludwiki zd. Kossobudzka. Posiadał trójkę rodzeństwa – Jana Bartłomieja Tomasza, Karolinę Ludwikę oraz Konstantego. W wieku 29 lat ożenił się w Płocku z 20-letnią Walerią zd. Śniechowska. Szymon i Waleria Paproccy posiadali tylko jedno dziecko, Karolinę Walerię, która urodziła się w 1879 r. w Zakrzewie. Niestety, kilkanaście dni po urodzeniu córki zmarła Waleria Paprocka zd. Śniechowska.
Niecałe dwa lata później, w 1881 r., Szymon Paprocki ponownie się żeni. Tym razem ślub ma miejsce w Świerczynie, a panną młodą jest Jadwiga Irena zd. Oberfelt. Para na pewno miała trójkę dzieci – Marię, Ludwika i Janinę. Cała trójka dzieci zmarła w dzieciństwie.
Niewiele wiadomo o życiu Szymona Paprockiego i jego działalności. W zasadzie jedyną odnalezioną informacją w tym zakresie jest to, że w okresie 1877-1887 należał do Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych w Warszawie jako członek korespondencyjny.
Nie udało się ustalić kiedy i gdzie zmarł Szymon Paprocki. Na pewno w 1900 r. brał jeszcze udział w ślubie swojej pierwszej córki Karoliny Walerii, późniejsze jego losy póki co są nieznane.
Pieniądz zastępczy dominium Zakrzewo
Pieniądz dominialny należy do jednego z najbardziej licznych, o ile nie jest najliczniejszą, kategorii pieniądza zastępczego jaki występował na terenie Polski. Po raz pierwszy pojawił się w pierwszej połowie XVII w. i był w użyciu jeszcze w latach 50-tych XX w. Przez tak długi okres czasu pełnił przeróżne funkcje, jednak najczęściej służył do zamknięcia obiegu pieniądza na terenie danego majątku lub potwierdzenia wykonanej pracy.
Można pomyśleć, że monety z dominium Zakrzewo również mogły służyć do takich celów. Jak się jednak można dowiedzieć ze strony utworzonej przez p. Arkadiusza Gościnnego istnieją dokumenty, w których wskazano, że pełniły one rolę znaków rozpoznawczych majątku, umożliwiając ich posiadaczom wstęp na teren dominium. Na razie nie udało się jednak dotrzeć do pierwotnych dokumentów, z których pochodzi ta informacja, nie wspomina również o nich Bogumił Sikorski w swoim katalogu.
Nie jest znana dokładna data używania opisywanych monet dominialnych, jednak prawdopodobnie funkcjonowały one w Zakrzewie nie wcześniej niż w latach 80-tych XIX w., być może dopiero na przełomie XIX i XX w.
Monety dominialne z dominium Zakrzewo można podzielić na dwa typy. Pierwszy z nich to monety wybite w miedzioniklu o średnicy ok. 23,5 mm, drugi został wybity w alpace i posiada aż ok. 40 mm średnicy. Wizerunkowo obydwa typy są do siebie podobne. Po stronie awersu umieszczono wybity w otoku napis „* DOMINIUM * ZAKRZEWO”, na rewersie natomiast w centralnej części umieszczono herb Jastrzębiec oraz nad nimi, w łuku napis „SZYMON PAPROCKI”. Różnica między typami jeśli chodzi o ich wizerunek to obwódki, jakie znajdują się za w/w opisanymi elementami awersów i rewersów. W ramach pierwszego typu na monetach widoczna jest tylko jedna taka perełkowa obwódka, przy obrzeżu, na każdej ze stron. Z kolei typ o większej średnicy posiada takich obwódek aż cztery.
Monety z Zakrzewa należą do numizmatów bardzo rzadkich. Udało się odnaleźć zaledwie dwa notowania aukcyjne tych walorów. Pierwsze z nich pochodzi z grudnia 2009 r. kiedy moneta o większej średnicy została sprzedana za kwotę 1.515 zł, druga to wspomniana na wstępie aukcja Gabinetu Numizmatycznego Damiana Marciniaka z lutego 2023 r. kiedy typ o mniejszej średnicy nie został sprzedany.
Źródła:
Archiwum Diecezjalne w Płocku, Księgi metrykalne parafii rzymskokatolickiej w Mokowie
Archiwum Państwowe w Płocku, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej św. Bartłomieja w Płocku
Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Mokowie
Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Świerczynie
Antoni Gąsiorowski (red.), Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku. Spisy, Kórnik 1990 r.
Bogumił Sikorski, Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, tom IV, Piła 2000 r.
Seweryn Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, tom XIII, Warszawa 1916 r.
Gazeta Handlowa z 22.02.1877 r.
Roczniki Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych w Warszawie z lat 1879-1888
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom XIV, Warszawa 1895 r.
https://poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/dominialne/dominialne.html
Zastępczy 